طرز تهیه ملات ساروج  

 


ساروج یک ملات سنتی ایرانی است که به دلیل مقاومت بالا در برابر رطوبت و آب، به ویژه در سازه های آبی و بناهای تاریخی استفاده میشد. این ملات از ترکیب مواد طبیعی ساخته میشود و بسته به منطقه و کاربرد، فرمولهای متفاوتی دارد. در زیر یک روش کلی برای تهیه ساروج آورده شده است:

 

---

 مواد لازم (نسبتها بر اساس حجم):


- خاک رس (با کیفیت و چسبنده): ۴ پیمانه  
- آهک زنده (اکسید کلسیم): ۲ پیمانه  
- ماسه نرم (بدون نمک و ناخالصی): ۱ پیمانه  
- خاکستر چوب یا پودر سنگ آتشفشانی (اختیاری، برای افزایش مقاومت): ۰.۵ پیمانه  
- آب: به میزان لازم  
- الیاف طبیعی (مانند پشم حیوانات، کاه خردشده، یا موی بز): یک مشت (اختیاری، برای کاهش ترک خوردگی)

---

 مراحل ساخت:


۱. آماده سازی آهک:  
   - آهک زنده را در یک ظرف بزرگ با آب مخلوط کنید تا فرایند «شکفته شدن» انجام شود. این واکنش گرمازا است و بخار تولید میکند.  
   - پس از سرد شدن، آهک شکفته (هیدروکسید کلسیم) به دست میآید. آن را الک کنید تا نرم و یکدست شود.

۲. مخلوط کردن مواد خشک:  
   - خاک رس، ماسه، خاکستر (یا پودر سنگ)، و آهک شکفته را در یک محفظه بزرگ به خوبی مخلوط کنید.  
   - اگر از الیاف استفاده میکنید، آنها را به مخلوط اضافه نمایید.

۳. اضافه کردن آب:  
   - به تدریج آب به مخلوط اضافه کنید و همزمان با بیل یا همزن دستی، مواد را ورز دهید تا به حالت خمیر نرم و یکنواخت برسد.  
   - ملات نباید شل یا سفت باشد؛ قوام آن باید مشبت خمیر نان باشد.

۴. فرآیند تخمیر:  
   - ملات را به مدت حداقل ۷ تا ۱۰ روز در یک محیط مرطوب و سایه نگهداری کنید تا واکنشهای شیمیایی بین آهک و خاک رس کامل شود.  
   - گاهی ملات را ورز دهید تا هوا از آن خارج شود و یکدست بماند.

۵. آماده سازی برای استفاده:  
   - قبل از استفاده، ملات را دوباره با کمی آب تازه مخلوط کنید تا انعطاف پذیر شود.

---

 نکات کلیدی:


- انتخاب مواد اولیه:  
  - خاک رس باید عاری از نمک و مواد آلی باشد.  
  - آهک باید باکیفیت و بدون ناخالصی باشد.

 

- کاربرد ساروج:  


  - این ملات برای عایقبندی دیوارهای گلی، ساخت آب انبارها، حوضها، و مرمت بناهای تاریخی مناسب است.  
  - آن را در لایه های نازک (حداکثر ۲ سانتیمتر) روی سطح بمالید و بین هر لایه اجازه دهید کاملاً خشک شود.

- افزودنی های تقویتی:  


  - در برخی فرمولها، از سفیده تخم مرغ، شیر، یا نشاسته به عنوان چسب طبیعی استفاده میشد.  
  - برای مقاومت بیشتر در برابر نمکهای خاک، گاهی پودر زغال یا خاکستر زغال سنگ اضافه میکنند.

---

 هشدارها:


- آهک زنده (CaO) ماده ای سوزاننده است. هنگام کار با آن از دستکش، عینک، و ماسک استفاده کنید.  
- ساروج سنتی به زمان زیادی برای خشک شدن نیاز دارد (تا چند هفته). از اعمال فشار یا آب روی آن در این مدت خودداری کنید.  

با این ملات میتوانید به صورت طبیعی و سازگار با بناهای خشتی، رطوبت دیوار را کنترل کنید! 🌱

 

 

آیا در ملات ساروج میتوان به جای خاک رس از گچ‌ استفاده کرد؟

 

خیر، جایگزینی گچ به جای خاک رس در ملات ساروج سنتی توصیه نمیشود، زیرا این دو ماده از نظر شیمیایی و عملکردی تفاوتهای اساسی دارند و این جایگزینی میتواند باعث کاهش مقاومت، دوام، و خاصیت ضدآبی ملات شود. در ادامه دلایل این موضوع توضیح داده میشود:

 

---

 

 ۱. تفاوتهای بنیادی بین گچ و خاک رس

 

- خاک رس در ترکیب با آهک (در ساروج) طی فرآیندی به نام واکنش پوزولانی، ترکیبات پایدار و مقاوم در برابر آب مانند سیلیکات کلسیم هیدراته (C-S-H) ایجاد میکند. این واکنش، ساروج را به ملاتی ضدآب و بادوام تبدیل میکند.

- گچ (سولفات کلسیم هیدراته) در تماس با آب، تنها به صورت فیزیکی سخت میشود و در برابر رطوبت مقاوم نیست. گچ پس از جذب آب، متورم شده و ممکن است خرد یا حل شود.

 

---

 

 ۲. مشکلات ناشی از جایگزینی گچ به جای خاک رس

 

- کاهش مقاومت در برابر رطوبت: گچ برخلاف خاک رس، در برابر آب ناپایدار است و در محیط های مرطوب به سرعت تخریب میشود.

- ترک خوردگی: گچ پس از خشک شدن جمع میشود و احتمال ترک خوردگی سطح ملات افزایش مییابد.

- عدم واکنش شیمیایی با آهک: گچ با آهک واکنش مؤثری برای ایجاد ترکیبات پایدار نشان نمیدهد، درحالیکه خاک رس و آهک در ساروج یک ماتریس مستحکم ضدآب میسازند.

 

---

 

 ۳. آیا راه حل جایگزینی وجود دارد؟

 

اگر دسترسی به خاک رس ندارید، به جای تغییر فرمول ساروج، میتوانید از ملاتهای جایگزین با عملکرد مشابه استفاده کنید، مانند:

- ملات آهک-پوزولان: ترکیب آهک با مواد پوزولانی (مانند خاکستر آتشفشانی یا متریال های سیلیسی).

- بتن آهکی: ترکیب آهک، ماسه، و آب با نسبتهای مشخص.

- ملات گچ و سیمان: فقط برای محیط های خشک و نه برای مبارزه با رطوبت!

 

---

 

 ۴. در صورت اصرار بر استفاده از گچ...

 

اگر به هر دلیل مجبور به آزمایش این ترکیب هستید:

- از نسبت کمتر گچ (مثلاً ۱ پیمانه گچ به جای ۴ پیمانه خاک رس) استفاده کنید.

- افزودن الیاف طبیعی (کاه یا پشم) را برای کاهش ترک خوردگی فراموش نکنید.

- این ملات را فقط در محیط های کاملاً خشک و بدون تماس با رطوبت به کار ببرید.

 

---

 

 نتیجه گیری

ساروج سنتی به خاطر ترکیب هوشمندانه خاک رس و آهک، خاصیت ضدآبی منحصربه فردی دارد. جایگزینی گچ به جای خاک رس، این ویژگی ها را از بین میبرد و برای دیوارهای مرطوب اصلاً مناسب نیست. اگر هدف شما مقابله با رطوبت است، بهتر است به فرمول اصلی ساروج یا ملاتهای مدرن ضدآب (مانند ملات سیمان-پلیمر) پایبند باشید.